ناکارآمدی احزاب سیاسی در ایران (دوره پس از انقلاب اسلامی)

چکیده اساس شکل گیری نظام جمهوری اسلامی ایران بر ایجاد حکومتی اسلامی بر پایه مشارکت مردم بنا شده است. از جمله مهمترین کانال های تحقق مشارکت گروه های مختلف مردم، شکل گیری نهادهای مدنی است و در این میان احزاب به دلیل اینکه نماینده منافع گروه های مختلف اجتماعی هستند از جایگاه مهمی برخوردارند. بر این اساس توجه به شرایط کارآمد این نهاد از مباحث ضروری جامعه سیاسی ماست. تجربه حدودا صد ساله شکل گیری احزاب در ایران نشان داده که علل مختلفی مانع از کارآمدی احزاب در ایران گردیده است که البته در پژوهش های مختلف حول محور آن بحث شده است، اما آنچه کمتر مورد توجه قرار گرفته علل اقتصادی موضوع است، لذا ما در این پژوهش بر روی علل اقتصادی متمرکز شدیم. با توجه به نظریه دولت تحصیل دار و از زاویه تحلیل نفت و تاثیرات اقتصادی و سیاسی آن تلاش کردیم به دنبال پاسخی برای علت ناکارآمدی احزاب سیاسی در ایران داشته باشیم. با توجه به این چارچوب، تحصیل دار بودن دولت و استقلال آن از طبقات اجتماعی باعث عدم استقلال طبقات اجتماعی و وابستگی آنها به دولت می شود. همین رابطه باعث می شود که نهادهای مدنی برخاسته از طبقات اجتماعی نباشند بلکه به اراده دولت ها شکل گرفته و با افول آنها از بین بروند. این قاعده قابل تعمیم به عملکرد احزاب نیز می باشد. پدیده احزاب دولت ساخته و وابسته به دولت در ایران پیش و پس از انقلاب اسلامی پدیده ای کاملا رایج است. با نگاهی گذارا به نحوه شکل گیری احزاب سیاسی در ایران به این نتیجه می رسیم که اکثر آنها به هنگام شکل گیری دولت ها یا پس از آن و توسط خود دولت مردان به وجود آمده و مادامی که آن دولت بر سر کار است، از منابع مالی وابسته به دولت تحصیل دار استفاده می کنند و با پایان کار آن دولت و عدم دسترسی به منابع مالی دولتی، دیگر قادر به ادامه حیات و تامین هزینه های هنگفت فعالیت حزبی نبودند. بر این اساس فقدان خاستگاه طبقاتی برای احزاب و وابستگی آنها به منابع مالی دولت تحصیل دار مانعی جدی بر سر کارآمدی احزاب در ایران به شمار می رود. البته تمام ابعاد اقتصادی این مساله در چارچوب دولت تحصیل دار قابل توضیح نیست. نگاه تقلیل گرایانه و تحلیل ناکارآمدی احزاب بر اساس یک فاکتور خاص، تمام علت را توضیح نمی دهد. در کنار این مساله باید به تنگناهای فرهنگی و سیاسی و تاثیر آن بر ناکارآمدی احزاب سیاسی توجه کرد. در کنار عوامل داخلی منافع کشورهای خارج نیز باعث نقش آفرینی و تاثیرگذاری آنها بر روند فعالیت احزاب در ایران می شود. بنابراین برای رسیدن به تحلیلی منطقی از ناکارآمدی احزاب باید نگاهی همه جانبه به مسأله داشته باشیم. کلید واژه: احزاب سیاسی، دولت تحصیل دار، نفت، طبقات اجتماعی، جامعه مدنی، احزاب دولت ساخته